Controversiële boeken in je collectie, hoe ga je daar als collectiespecialist mee om?

Het nieuwste boek van Thierry Baudet zou volstaan met nepnieuws, het boek over de verrader van Anne Frank werd door de uitgever teruggetrokken en vier jaar geleden werden er zelfs kamervragen gesteld over het door de OBA verwijderen van een jeugdboek uit de collectie dat zeer clichématig Suriname beschreef. In de Verenigde Staten worden stelselmatig boeken uit schoolbibliotheken verwijderd die thema’s aansnijden waarvan de schooldirecties of de lokale politici vinden dat deze de jeugd bedreigen. Discussies over controversiële boeken in de bibliotheekcollectie zijn actueel, en aan de andere kant  van alle tijden. In dit blog benoemt collectieadviseur David Rozema een aantal uitgangspunten voor het nemen van beslissingen over dit soort omstreden boeken.

1. Er is geen landelijk collectiebeleid op titelniveau. Iedere bibliotheek beslist zelf over zijn collectie, binnen de algemene uitgangspunten van de wet. Het alternatief, een landelijke commissie die beslissingen gaat nemen over individuele boeken is zowel onwenselijk, onpraktisch als onmogelijk. NBD-Biblion heeft als belangrijkste leverancier een grote rol in het voorselecteren van bepaalde titels, maar het staat iedere bibliotheek vrij om daarbuiten bij bijvoorbeeld de lokale boekhandel de collectie aan te vullen. Je zal als collectiespecialist voor jouw bibliotheek dus zelf keuzes moeten maken.
   
   
2. Er is een Gezamenlijk Collectieplan, vastgesteld voor de KB, met daarin een aantal waarden waaraan iedere bibliotheekcollectie moet voldoen. De collectie dient onafhankelijk, betrouwbaar, toegankelijk, pluriform, authentiek en aantrekkelijk te zijn, en ook representatief voor het culturele veld. Dit gaat nadrukkelijk over de collectie als geheel. Je kan niet voor elk boek verwachten dat het aan al deze waarden voldoet. Juist de titelspreiding kan bijdragen aan het door de bibliotheek bijdragen aan deze collectieve waarden.
   
   
3. Bibliotheken zullen altijd andere afwegingen maken als het gaat om hun collectie, vanwege de samenstelling van hun werkgebied, hun budget en hun eigen missie en visie. Dat zal ertoe leiden dat sommige bibliotheken controversiële boeken wel in hun collectie opnemen, en andere niet. Doordat de openbare bibliotheken in Nederland samenwerken in een gezamenlijk netwerk, zijn de gevolgen voor klanten van bibliotheken die kiezen om een boek niet op te nemen minder groot. Het boek is immers via het Interbibliothecair Leenverkeer vrij beschikbaar, na inachtneming van een periode (meestal 3 maanden) waarbinnen een boek louter voor de eigen klanten te lenen valt. De diversiteit die dit stelsel oplevert is een groot goed, dit zorgt voor meer keuze voor klanten. Tegelijkertijd hebben we afgesproken dat iedere bibliotheek minstens 95% van zijn uitleningen uit eigen collectie kan voldoen, om te voorkomen dat er onevenredig veel gebruik wordt gemaakt van collega-bibliotheken en de transportdienst van Probiblio. Dit monitoren we jaarlijks in de Monitor Collectiebeleid.
   
   
4. We zien steeds meer dat de collectie wordt ingezet om de programmering te versterken. De directeurenoverleggen in Noord- en Zuid-Holland hebben een programma opgetuigd om de samenhang te versterken, zowel inhoudelijk als organisatorisch. Ook de controversiële boeken geven veel aanleiding voor het organiseren van programmering. Een avond over het gevoerde coronabeleid of de discussie rondom de studie naar de verrader van Anne Frank geven context aan de materialen, bieden de mogelijkheid om andere materialen bij een discussie te betrekken. Op deze manier kan een bibliotheek invulling geven aan haar wettelijke taak om ontmoeting en debat te organiseren, bij een onderwerp dat haar natuurlijk ligt, haar eigen collectie. Op deze manier kan je als bibliotheek ook je inwoners betrekken bij je collectievorming. Ook kunnen controversiële boeken een goed onderwerp zijn voor collectiespecialisten om naar buiten te treden, via lokale of de eigen sociale media.
   
   
5. De bibliotheekcollectie zal soms achter de feiten aanlopen. Waar in de boekhandel veelal nieuwe boeken liggen, doet de bibliotheek gemiddeld 10 jaar met een boek. Dat leidt soms tot ongemakkelijke situaties. We zien dit met name wanneer het maatschappelijk debat over een thema zich verder ontwikkeld heeft. Zo zien we steeds meer aandacht voor diversiteit en inclusie. Bibliotheken bleken twee jaar geleden nog volop boeken met een klassieke Zwarte Piet in de collectie te hebben, terwijl deze al enige tijd niet meer werden aangeboden door uitgevers en (online) boekhandels. Dit leidde tot een inhaalslag in het saneren. In het algemeen is het verstandig om als bibliotheek hierin het maatschappelijk debat te volgen, maar niet voor de troepen uit te lopen. Wanneer een auteur of een uitgever een boek terugtrekken of uit de handel halen, zou je als bibliotheek dit als een signaal kunnen zien om het boek ook uit je collectie te verwijderen. Je hebt immers geen wettelijke bewaar- of museumfunctie, deze is ondergebracht bij de Koninklijke Bibliotheek. Dit is echter niet altijd evident. Soms is namelijk de cultuurhistorische waarde van een boek dermate groot dat het, in zijn tijd gezien, toch een waardevolle aanvulling op je collectie kan zijn.
   
   
6. Bibliotheken en hun collectiespecialisten kunnen profiteren van elkaars kennis en ervaring. Je moet wel zelf (lokaal) beslissen over je collectie, maar je kan je twijfels wel delen, bijvoorbeeld op biebtobieb. Ook zijn er bibliotheken zoals de bibliotheek Midden-Brabant die erg goed zijn in het betrekken van andere perspectieven bij hun collectievorming, bijvoorbeeld met gast-collectioneurs, zowel van binnen als van buiten de bibliotheek. Op die manier voeg je nieuwe perspectieven toe, wat uiteindelijk meer toevoegt dan rigoureus saneren wat niet 100% aan de hedendaagse standaarden voldoet.

Met deze uitgangspunten kan de collectiespecialist nog beter zijn collectiebeleid inrichten. Het is belangrijk om dit gezamenlijk binnen de bibliotheek te doen. Voor controversiële boeken zou dit een kort tekstje kunnen opleveren dat op de website geplaatst wordt, en dat gemaild kan worden naar informerende klanten. Op deze manier wordt er eenduidig naar klanten gecommuniceerd hoe de bibliotheek zijn collectie samenstelt.

Meer weten?

Probiblio helpt hier graag mee. Neem hiervoor contact op met collectieadvies@probiblio.nl.