Een inspirerende studiereis naar Finland. Wat neem je daarvan mee naar huis?

Afgelopen dagen mocht ik mee op een ‘schoolreisje’ voor bibliotheekdirecteuren. De trip bracht ons naar Helsinki om diverse bibliotheken en andere culturele instellingen te bezoeken. En om te leren van onze Finse collega’s.

Een van de hoogtepunten van deze studiereis was een bezoek aan Oodi, de centrale bibliotheek van Helsinki, die in 2019 School 7 opvolgde als ‘Public Library of the Year’. Het gebouw is een geschenk aan de inwoners van de stad om de honderdjarige onafhankelijkheid van Finland te vieren. Ook dient het als een ode (vertaald: oodi) aan de democratie, vandaar de ligging tegenover het parlementsgebouw. Het doel van Oodi is om mensen samen te brengen. De uitgangspunten zijn: voor iedereen, veilig en gratis toegankelijk.

Bibliotheken in Finland zijn stevig verankerd in de maatschappij. Hun rol en taak staan niet ter discussie. Zo is er over de hoogte van de bouwkosten van Oodi (98 miljoen euro) nauwelijks discussie geweest, vertelde een stafmedewerker van de bibliotheek.

Als je over het plein komt aanlopen ziet Oodi eruit als een groot schip. Golvende vormen, veel hout en op de bovenste verdieping rondom glas. Een grote luifel maakt overdekte buitenactiviteiten mogelijk. De drie lagen van het gebouw hebben ieder hun eigen functies: de begane grond is gericht op ontmoetingen, met horeca, informatiepunten en multifunctionele ruimtes.

Je kunt met de lift of de roltrap naar boven. Maar ook via een spectaculair trappenhuis met daarop de installatie 'Omistuskirjoitus' (Toewijding) van de Finse kunstenaar Otto Karvonen. Zijn werk bestaat uit 400 ‘toewijdingen’, die zijn geschilderd op de binnenmuren van de trap. Ze zijn verzameld via een publiekscampagne, waarbij inwoners mochten aangeven aan wie de bibliotheek moest worden gewijd. Het kunstwerk laat zien dat de bibliotheek écht van iedereen is, ongeacht afkomst, leeftijd, welstand of wat voor andere factor dan ook. De woorden zijn uiteraard in het Fins op de wanden geschilderd. Het gaat bijvoorbeeld om: peuters, schrijvers, dromers, toeristen, grootouders, hondenliefhebbers, ambtenaren, sportfans, nihilisten, baby’s, humoristen, helden, studenten, natuurliefhebbers, zwervers, nachtbrakers, stille zielen, enz. enz.

Het is de intentie van de kunstenaar dat iedereen zich wel met één of meerdere groepen kan identificeren.

 
Trappenhuis met 400 toewijdingen.

De tweede verdieping van Oodi is eigenlijk een enorme ‘maakplaats’. Je kunt het zo gek niet bedenken of het kan daar. Er zijn 3D-printers, maar ook apparaten om je eigen T-shirts te bedrukken, naaimachines om zelf kleding te maken en studio’s waar je kunt musiceren. De instrumenten mag je gratis gebruiken. Ook zagen we plekken waar je kunt gamen of koken. Er zijn veel studieplaatsen en ruimtes voor vergaderingen of bijeenkomsten. De stelregel is: je mag alle faciliteiten gratis gebruiken, maar je mag er geen geld mee verdienen. De nadruk ligt dus op de podiumfunctie en leren van elkaar, niet op commercie.

De bovenste verdieping van Oodi is de ‘boekenhemel’. Een lichte ruimte met veel hout, witte kasten en glazen wanden, die de verbinding naar buiten maken. Met een prachtig dakterras. Het is echt een walhalla voor boekenwurmen. Ons viel vooral de prettige sfeer op, overal zaten mensen te lezen. Een jongeman die tijdens het opladen van zijn telefoon in slaap was gevallen op de houten trap, mocht daar rustig blijven liggen…

Gratis voor iedereen

De bibliotheek is gratis voor iedereen die in Finland woont. Je hebt alleen een adres nodig. Finland heeft ongeveer 5,5 miljoen inwoners. De bibliotheek wordt voor 67% gefinancierd door lokale overheden en voor 33% door het ministerie van educatie en cultuur. Het totale Finse budget in 2019 was 327,3 miljoen, dat is omgerekend 59,66 euro per inwoner! (ter vergelijking: wij krijgen van onze gemeenten -exclusief huisvesting- gemiddeld 16,88 euro per inwoner).

De (lokale) overheid monitort overigens niet op uitleencijfers en bezoekersaantallen. Vertrouwen speelt een grote rol. Er is een Finse bibliotheekwet, die lijkt op de onze. Ook hierin staan gelijke kansen voor iedereen en een leven lang leren centraal. Maar ook worden actief burgerschap, democratie en vrijheid van meningsuiting genoemd.

Opvallend is dat in Finse bibliotheken bijna alleen (hoogopgeleide) betaalde medewerkers werken, vrijwel allemaal fulltime. Vrijwilligers worden alleen ingezet bij speciale projecten.

Community

De mening van inwoners (inspraak) is in Finland belangrijk, dat zijn we een aantal keer tegengekomen. Niet alleen bij de ontwikkeling van Oodi, maar ook bij een regionale bibliotheek in de buitengemeente Espoo zijn de bewoners actief betrokken bij de totstandkoming van hun nieuwe bibliotheek.

Net als in Oodi zagen we in deze bibliotheek een keuken, waar inwoners gezamenlijk kunnen koken. Je moet zelf je etenswaren meenemen, maar alle faciliteiten zijn gratis te gebruiken. Een ouder kan de magnetron bijvoorbeeld ook gebruiken om een flesje babyvoeding op te warmen. Gezamenlijke activiteiten worden gezien als een bindmiddel voor de gemeenschap.

Bibliotheken maken in Finland hun eigen inhoudelijke keuzes. De Kallio bibliotheek (een kleine vestiging in een buitenwijk van Helsinki) besloot bijvoorbeeld om alleen nog maar fictie uit te lenen, omdat daar veel vraag naar is. Voor non-fictie moeten mensen dus naar een andere bibliotheek uitwijken.

In deze bibliotheek trof ik op de muziekafdeling naast CD’s en LP’s ook cassettebandjes aan. Mijn eerste reactie, dat dit nogal ‘achterhaald’ was, bleek compleet onjuist. Het is juist retro! In deze wijk zijn veel muzikanten actief en de bibliotheek collectioneert de lokale muziek. In de scene van de Underground is het juist hip om met cassettebandjes te werken. Ook worden in Kallio muziekinstrumenten uitgeleend, omdat in het park bij de bibliotheek vaak mensen bij elkaar zitten om muziek te maken. En niet iedereen een eigen instrument heeft.

 
Finse collega met leengitaar

Onderwijs

Naast het bezoeken van bibliotheken hebben we ons ook verdiept in educatie. Het onderwijs in Finland behoort tot de top 5 van het beste onderwijs van de wereld. Dat blijkt al jaren uit het PISA-onderzoek. Helaas was de zomervakantie nét begonnen toen wij aankwamen, dus was het niet mogelijk om een school ‘in bedrijf’ te zien. Wel hebben medewerkers van het Diakonia College (de grootste MBO-school van Helsinki) ons verteld over de succesfactoren van het Finse onderwijs.

Een belangrijk verschil met Nederland is dat alle leerkrachten/docenten universitair zijn opgeleid. Het lerarenvak heeft een hoge status in Finland en wordt gezien als een van de meest belangrijke beroepen in de samenleving. Het is een populaire opleidingskeuze en er is dan ook nauwelijks sprake van een lerarentekort.

Daarnaast hebben scholen zelf heel wat melk te brokkelen bij de inrichting van het curriculum. Hoewel er nationaal geldende kerndoelen bestaan, kunnen scholen en docenten zelf binnen een flexibel kader hun eigen curriculum vaststellen.

Het Finse systeem kent ook geen gestandaardiseerde toetsen en examens voor leerlingen onder de zestien jaar. Theorie hierachter is dat het geen zin heeft om kinderen met zoveel verschillende kwaliteiten dezelfde testen te laten doen. Leraren geven ook geen cijfers, maar beschrijvende feedback. Toetsen zorgen alleen maar voor stress en prestatiedruk is het idee. Bovendien zijn leraren prima in staat om het niveau van het kind te bepalen en te zien waarin nog bijgeschoold moet worden.

De rode draad in deze studiereis is: vertrouwen van de overheid in de deskundigheid van professionals. Of die nu in het onderwijs of in de bibliotheek werken. En daarnaast een ruim budget om dit te kunnen realiseren. Daar word je toch wel een tikkie jaloers van….

Naast alles wat we gezien en gehoord hebben in Finland was de grote meerwaarde van deze reis dat we het met élkaar hebben gezien. Op stap met 30 collega’s leverde veel gesprekstof en uitwisseling op. Alle bibliotheken zijn bezig met dezelfde uitdagingen en lopen ook vaak tegen dezelfde hobbels aan. Heel interessant om te horen hoe andere bibliotheken werken. Het was waardevol om langer (en vooral in een heel andere setting en sfeer) met elkaar te kunnen praten dan tijdens de pauze van een vergadering. Ook daar heb ik veel van geleerd.

Anita Ruder, juni 2022