Serious gaming & playful learning in de bibliotheek

Een 'serious game' is een spel ontworpen met een spel- én een leerdoel. Maar er komt heel wat bij kijken om een goede serious game te onwikkelen. Wat zijn de kenmerken en welke toepassingen zijn er in de bibliotheek? Onze adviseur Digitale geletterdheid Ruud Brok verdiepte zich in de spelleer van serious games en playful learning en deelt zijn inzichten.

‘Gamification’: van pianotrap tot Holle Bolle Gijs

Wanneer het aankomt op het ontwerpen van educatieve spellen worden veel begrippen door elkaar gebruikt. Dat zorgt nog wel eens voor de nodige verwarring. De term ‘gamification’ wordt vaak gebruikt als containerbegrip voor alles wat zich bevindt op het snijvlak van didactiek (leren) en spelen (in welke vorm dan ook). Maar eigenlijk is gamification niets meer dan het superponeren van losse spelelementen over bestaande lesmethoden, met als doel de lesstof aantrekkelijker te maken. Denk bijvoorbeeld aan een puntensysteem met ranglijsten; prestatiebadges, of een simpele timer of voortgangsbalk.

Buiten het onderwijsveld wordt gamification vooral toegepast om gedragsverandering aan te moedigen, of simpelweg de aandacht van de gebruiker vast te houden. Denk bijvoorbeeld aan de bekende pianotrap, die mensen stimuleert de trap te nemen in plaats van de lift of roltrap. Holle Bolle Gijs, die de bezoekers van de Efteling vraagt om papier in zijn ‘prullenbuik’ te gooien. Of de app Forest, waarbij smartphone-gebruikers virtuele bomen planten als ze hun telefoon een bepaalde tijd niet gebruiken en zo dus productiever kunnen werken. In dit stuk kijk ik vooral naar de educatieve toepassing van gamification en dan met name in serious games.

Serious gaming: spelenderwijs leren

Maar wanneer kun je een spel dan een ‘serious game’ noemen? Over het algemeen kun je zeggen dat een serious (of ‘applied’) game ontworpen is met twee doelen in gedachten: een speldoel en een leerdoel. Het speldoel is meestal duidelijk voor de speler, maar het leerdoel zit meestal dieper verstopt in de spelervaring. De beste serious games zijn die waarbij de speler pas achteraf ontdekt dat ze niet alleen een spel speelde, maar ook daadwerkelijk iets leerde. Bij een applied game ligt de nadruk nog meer op het trainen van vaardigheden. Denk bijvoorbeeld aan applicaties die chirurgen in opleiding door middel van virtual reality operatie-uren laten maken.

Dat klinkt natuurlijk heel leuk, spelend leren, maar het is nog niet zo gemakkelijk om gamification op een goede manier toe te passen. Vaak zie je dat de spelelementen geen enkele relatie met de lesstof hebben en ook niet zijn ontsproten aan de inhoud. Bovendien laat de 21e-eeuwse leerling die groot is geworden met computergames, smartphones en apps zich niet zo snel foppen. Veel voorbeelden van gamification zijn wat David Shaffer een vorm van ‘chocolate covered broccoli’ noemt. Na een hapje of twee heeft de leerling al in de smiezen dat het geen chocolade is wat ze proeft, maar dat de boel bedonderd wordt en er gewoon tafels of topografie geoefend worden.

Veel voorbeelden van gamification zijn wat David Shaffer een vorm van ‘chocolate covered broccoli’ noemt. Na een hapje of twee heeft de leerling al in de smiezen dat de boel bedonderd wordt.

Een verklaring voor de toename van serious gaming, kan gezocht worden in het feit dat de jeugd opgroeit met games én dat de techniek steeds goedkoper en laagdrempeliger wordt. In deze alweer tien jaar oude TED-talk legt gamedesigner en schrijver Jane McGonigal uit waarom en hoe games een positieve bijdrage kunnen leveren aan de ontwikkeling van jongeren.

Playful learning in de bibliotheek

Voor de bibliotheek zijn lang niet alle serious games geschikt. Bij Probiblio kijken we dan ook vooral naar playful learning. In onze historische Minecraftworkshops en Break-in Boxes en Lab out of the Box-leskisten voor digitale geletterdheid is de ‘fun factor’ leidend. Dat de deelnemers tegelijkertijd ook nog iets leren over de zeven erfgoedlijnen in Zuid-Holland, of hun 21e-eeuwse vaardigheden bijspijkeren, is het verborgen leerdoel en bestaansrecht van deze activiteiten. Voor veel van de deelnemers zal dit echter niet de reden zijn om zich in te schrijven: die willen gewoon een lekker potje Minecraften; die oude mysterieuze kist open zien te krijgen of dat eigenwijze robotje door het doolhof loodsen.

Voor de jonge deelnemers is iets leren niet de reden om mee te spelen: die willen gewoon een potje Minecraften; die mysterieuze kist open krijgen of dat eigenwijze robotje door het doolhof loodsen.

Creatieve initiatieven in coronatijd

In deze tijden van intelligente lockdowns en anderhalvemetereconomieën zijn bibliotheken naarstig op zoek naar een nieuwe (of aanvullende) invulling van hun dienstverlening. In tijden van nood blijkt de creativiteit rijkelijk te stromen, want de mooie voorbeelden zijn legio! Bij vrijwel al deze initiatieven speelt de ‘fun factor’ een belangrijke rol.

Woesj is een podcast van Rijnbrink die kinderen helpt bij het creatief schrijfproces. In de superonderhoudende filmpjes van de Gelderse Biebboys en het Bieblab van Biblionet Groningenkrijgt de thuisscholier verschillende leuke opdrachten en maakchallenges voorgelegd.

Ook bij Probiblio hebben we natuurlijk niet stil gezeten en werden programma’s aangepast of aangevuld. Zo kwam Hiphopinjebieb met de Lockdown Lesmethode rondom teksten van bekende rappers. En vertaalde het team Digitale geletterdheid de Lab out of the Box-leskisten naar online video-opdrachten over digitale geletterdheid. Én de Minecraftworkshops naar online ‘challenges’ van de BiebBouwers.

Voorbeelden van serious gaming 

Data Detox van Fers

Data Detox – The Game is ontwikkeld in opdracht van Fers (voorheen Bibliotheekservice Fryslân) als aanvulling op hun achtdaagse Data Detox-programma. Data Detox is een educatief spel over digitale privacy voor kinderen van 8 tot 12 jaar. Het is gebaseerd op het spelmechaniek van mobiele games zoals Subway Surfer, een genre dat erg populair is bij deze doelgroep.

Op speelse wijze worden complexe onderwerpen uitgelegd, zoals phishing en internetcookies. Het speldoel is het behalen van zoveel mogelijk punten; het leerdoel is het trainen van de mediawijsheid van de leerlingen. Data Detox vervangt het Diploma Veilig Internet, dat is stopgezet omdat het inmiddels wat verouderd was.

Serious Gaming Platform van NBD Biblion

Het Serious Gaming Platform van NBD Biblion stelt bibliotheken in staat een eigen game te ontwikkelen. In de software kan je op eenvoudige manier een speurtocht of rondleiding maken. Ontwerpers kunnen foto’s, filmpjes, audiofragmenten en quizvragen toevoegen en extra interactiviteit door het scannen van QR-codes. Zo wordt ‘het spel’ of de speurtocht nog eens extra verankerd op de locatie, zoals het bibliotheekgebouw. Het platform is al een tijdje in ontwikkeling en wordt nu volop getest door een aantal bibliotheken.

Eureka! van Probiblio

In 2019 draaide Probiblio een pilot op het gebied van onderzoekend leren op de bibliotheekvloer. In samenwerking met de West-Friese Bibliotheken ontwikkelden we de modulaire installatie Eureka!. Door middel van verschillende proefjes die in de modules zijn ingebouwd, worden kinderen tot 12 jaar uitgedaagd om meer te weten te komen over de vijf zintuigen. De bibliotheek verandert zo in een plek die je verrast en uitdaagt om te ontdekken en je te ontwikkelen. In 2021 zullen we Eureka! verder doorontwikkelen.

Foto boven: pilotopstelling 'Eureka!' van Probiblio 

MediaQuest van de OBA

MediaQuest is ontwikkeld door de OBA en bestaat alweer een aantal jaar, maar wordt nog steeds veel gebruikt door bibliotheken. MediaQuest is een speurtocht waarbij je door het scannen van QR-codes en het voltooien van verwerkingsopdrachten een reis door de bibliotheek aflegt. Onderliggend aan deze opdrachten is het mediawijsheid- competentiemodel.

Bij elke competentie is een vraag ontwikkeld die aansluit bij de leefwereld van jongeren. Zo filmen de leerlingen een eigen boektrailer; bedenken ze een viral voor de bibliotheek; doen ze bronnenonderzoek voor een pitch; maken ze hun eigen talkshow en herkennen ze rolpatronen in films en games. Onlangs is MediaQuest ‘verhuisd’ naar bovengenoemd Serious Gaming Platform van NBD Biblion.

Slecht Nieuws van Drog

Slecht Nieuws is een serious game over desinformatie. De insteek van ontwerper Drog is: de beste manier om nepnieuws te leren herkennen, is door het zelf te maken. In dit tekst-gestuurde spel kruipen kinderen in de huid van een echte ‘internettrol’. Je opdracht (het speldoel) is om zoveel mogelijk volgers te verzamelen.

In serious game 'Slecht Nieuws' kruipen kinderen in de huid van een echte ‘internettrol’. Want de beste manier om nepnieuws te leren herkennen, is door het zelf te maken.

Dit doe je door een berichten te plaatsten op een eigen online magazine. Elke keuze die je maakt heeft invloed op het aantal volgers en je geloofwaardigheid. Spelenderwijs ontdekken de kinderen zo een aantal tactieken dat internettrollen gebruiken om volgers te verleiden, verwarring te creëren en geld te verdienen. Ook bij dit spel is het leerdoel dus het verbeteren van je mediawijsheid.

Foto boven: de game 'Slecht Nieuws' van Drog 

Ludodidactiek: onderwijs op basis van spelprincipes

Afgelopen zomer was ik een van de gelukkige deelnemers aan de zomercursus Ludodidactiek. Deze cursus is opgezet door de Hoge School voor de Kunsten in Utrecht (HKU) en is een afgeleide van de master Ludodidactiek.

De naam Ludodidactiek is ontleend aan het Latijnse werkwoord ‘ludere’, wat spelen betekent. In deze masteropleiding leer je ‘nieuwe’ leervormen toepassen die zijn gebaseerd op spelprincipes en ontwerpmethoden uit de gaming industrie. Deze leervormen kunnen uiteindelijk een analoge vorm (bord- of kaartspel) of een digitale vorm (videogame) aannemen.

Foto boven: game in ontwikkeling tijdens de zomercursus Ludodidactiek

De zomercursus Ludodidactiek vangt de hoofdprincipes uit deze master en perst die in een bomvolle week vol praktische uitdagingen. In vijf dagen tijd gaan zo’n vijfentwintig onderwijsprofessionals uit alle windstreken van het onderwijsspectrum aan de slag met de ontwikkeling van een eigen serious game of andere vorm van playful learning.

De druk zit er vanaf de eerste dag flink op: het eerste concept wordt al op dinsdag getest en op vrijdag moet er een werkend prototype klaar zijn. Niet vaak heb ik zo hard gewerkt en tegelijkertijd zoveel plezier gehad! Niet alleen het ontwerp van het eigen spel, maar vooral ook het testen en spelen van elkaars spellen was inspirerend.

In vijf dagen tijd gaan onderwijsprofessionals aan de slag met de ontwikkeling van een eigen game. Niet vaak heb ik zo hard gewerkt en tegelijkertijd zoveel plezier gehad! 

Nieuwsflits! Een ‘fake news’-kaartspel

Tijdens de zomercursus Ludodidactiek ontwikkelde ik het eerste concept voor Nieuwsflits!, een eenvoudig maar chaotisch kaartspelletje. Spelers zijn journalisten en moeten krantenkoppen maken door een aantal kaarten goed te combineren.

Het spel is gebaseerd op het spelmechaniek dat ook in Ezelen of Sushi Go gebruikt wordt. Elke speler krijgt een hand met kaarten, kiest een kaart uit en geeft de rest van de hand door naar de speler links. Dit gebeurt net zo lang tot een van de spelers een complete en kloppende krantenkop heeft.

Foto boven: prototype educatief kaartspel 'Nieuwsflits!' van Ruud Brok 

Want stiekem klopt niet alle informatie op de kaarten. En het kan dus zomaar gebeuren dat een speler nepnieuws de wereld in brengt. Het is aan de andere spelers om de koppen van hun medespelers te ‘fact-checken’. Dit alles gebeurt onder de nodige tijdsdruk, waarmee de snelle tijdslijn van sociale media wordt gesimuleerd.

Nieuwsflits! traint zo een 21e-eeuwse vaardigheid: spelers moeten alert zijn op wat zij zien en lezen. Na het spel wordt hierover gesproken met actuele voorbeelden van nepnieuws.

Speel mee!

Binnenkort verschijnt er een ‘print and play’-versie van Nieuwsflits!. Het spel is nog volop in ontwikkeling en wordt door verschillende spelers getest. Wil jij het spel graag testen en me helpen het verder te ontwikkelen? Hou dan deze website in de gaten, of neem contact met mij op. Ook als je na het lezen van dit stuk meer wilt weten over playful learning, gamification of serious gaming, praat ik je met veel plezier bij!