Wat je als educatiemedewerker moet weten over algoritmes

Algoritmes beïnvloeden dagelijks ons leven. Ze bepalen wat er op onze tijdlijn te zien is, adviseren ons tijdens het zoeken naar die ene perfecte les en begeleiden ons als we naar huis, school of de bieb rijden. Daarmee helpen ze ons sneller informatie te verwerken en keuzes te maken. Maar dat gemak heeft ook een prijs. Adviseur Digitale geletterdheid Aniek van Son dook in de wereld van algoritmes en legt uit hoe je hier als educatiemedewerker bewuster mee om kunt gaan. Met praktische oefeningen voor je jonge doelgroepen!

Eind vorig jaar las ik in Trouw een artikel over jongeren en social media. 'Verslaafd aan sociale media? Niet deze jongeren: "Eng hoe ze je met slinkse technieken verslaafd maken"'. Eén uitspraak in het artikel bleef door mijn hoofd spoken: “Als je je bewust bent van de beïnvloedingstechnieken, heb je in ieder geval een keus: of het spelletje meespelen, of die apps gewoon niet downloaden. Mij had dat denk ik geholpen op de middelbare school.”

Er zijn – zeker de laatste jaren – enorm veel programma’s opgedoken die jongeren onderdompelen in mediawijsheid en 'computational thinking' (hierover straks meer). Maar de technologie gaat sneller dan de regelgeving en algoritmes blijven voor velen een ongrijpbaar iets. In dit artikel neem ik je in jip-en-janneketaal mee in wat een algoritme is, hoe het werkt en waarom het zinvol is er aandacht aan te besteden. En geef ik praktische handvatten om er zelf mee aan de slag te gaan!

Een reeks opeenvolgende instructies

Laten we beginnen bij het begin: wat is een algoritme? Een algoritme is een reeks opeenvolgende instructies die gebruikt worden om een probleem op te lossen. Je kan het vergelijken met een recept, waarbij data de ingrediënten zijn. In een recept voor bijvoorbeeld het maken van patat, is het handig om elke keer exact dezelfde stappen te doorlopen: aardappels schillen, snijden en frituren. Wijk je af van de reeks stappen? Dan loop je kans dat je recept mislukt. Voor een algoritme heb je dan ook historische informatie en een exacte definitie van succes nodig.

Foto boven: Karsten Winegeart via Unsplash

Een algoritme is een reeks opeenvolgende instructies die gebruikt worden om een probleem op te lossen. Je kan het vergelijken met een recept, waarbij data de ingrediënten zijn.

Een algoritme kan je ook heel goed vergelijken met je kledingkast. Zo weet je wat je in je kast hebt hangen, wat je lekker vindt zitten, wat bij welke weersomstandigheden en welke situatie past. De kans is dan ook groot dat je in de toekomst de kleding waarvan jij weet dat het in die situatie werkt – jouw succesformule – weer aantrekt.

Tip: Het visualiseren van een algoritme kan goed helpen bij het begrijpen ervan. Gebruik voor kinderen hele praktische voorbeelden. Vrijwel alles waarvoor je een stappenplan nodig hebt, kan je gebruiken. Deze afbeelding laat bijvoorbeeld zien welke stappen je moet doorlopen bij het wassen van je handen.

Patronen herkennen en voorspellen

Computers gebruiken algoritmes om patronen te herkennen en te voorspellen. Deze algoritmes zijn in eerste instantie door een persoon gemaakt, maar leren in de loop der tijd bij. Ze leren wat je interessant vindt en waarop je klikt. Van elk persoon wordt een profiel gemaakt met interesses en voorkeuren. Er wordt zelfs bijgehouden hoe lang je naar een foto kijkt. Dit wordt allemaal opgeslagen als data; ingrediënten voor het algoritme. Niemand ziet op deze manier hetzelfde op zijn of haar tijdlijn. Zo krijg jij bijvoorbeeld filmpjes over snoezige kittens te zien en je buurman niet. Ook wordt deze informatie gebruikt om je zo lang mogelijk te laten scrollen en klikken.

Benieuwd hoe een overdreven visualisatie van een profiel er uit ziet? In de Netflix-documentaire The Social Dilemma vind je hier een voorbeeld van.

Algoritmes worden overal gebruikt: door de overheid, het bedrijfsleven, of bij het shoppen in de supermarkt. Op veel manieren maken algoritmes het ons makkelijker. Er is een symbiose ontstaan tussen de mens en haar algoritmes. Maar we moeten de risico’s die aan algoritmes kleven niet negeren.

Algoritmes: spiegels van de maatschappij

Veel mensen hebben als uitgangspunt dat een computer (en alles wat daarbij hoort) objectief en eerlijk is. Ook een algoritme zal dan wel objectief en eerlijk zijn. Dat is helaas niet zo. Algoritmes – en uiteraard ook computers – zijn in eerste instantie door mensen gemaakt. Vooroordelen (‘biases’) kunnen op deze manier worden mee-geprogrammeerd. Zo kan data die gebruikt wordt om een algoritme te ‘trainen’ ronduit racistisch zijn. Bijvoorbeeld door onderscheid te maken op basis van huidskleur, geslacht of leeftijd. Zo kon een inwoner van Nieuw-Zeeland van Aziatische afkomst geen paspoort aanvragen, omdat hij volgens het algoritme zijn ogen op de foto gesloten zou hebben.

Data die gebruikt wordt om een algoritme te ‘trainen’ kan ronduit racistisch zijn, bijvoorbeeld door onderscheid te maken op basis van huidskleur, geslacht of leeftijd.

Ook zijn veel algoritmes zo ontworpen dat ze filterbubbels creëren. Dergelijke bubbels zijn er altijd al geweest:, denk aan kranten en verenigingen, of 50 jaar geleden zuilen. Maar online filterbubbels zijn een probleem, omdat je niet altijd doorhebt dat je in een bubbel zit. En zelfs als je het doorhebt, is het niet altijd duidelijk waarom je bepaalde informatie krijgt te zien. Je wordt op deze manier een konijnenhol of fabeltjesfuik ingetrokken waardoor je geloof in bepaalde onderwerpen wordt versterkt of juist afgezwakt.

Filterbubbels komen zeker tijdens verkiezingen duidelijk naar voren. De website waaromkiesjij.nl liet mensen tijdens de verkiezing in maart 2021 uit hun bubbel breken. Op de website kon je anoniem en één op één met iemand met een andere politieke voorkeur praten. Politiek speeddaten dus!

De website www.their.tube geeft een leuk inkijkje in hoe filterbubbels werken. Hier vind je voorbeelden van YouTube-pagina’s van conservatieven, liberalen en preppers: mensen die zich voorbereiden op een noodsituatie. Maar ook al ontstaan er steeds meer van zulke initiatieven, algoritmes zijn nog steeds niet zonder gevaren. Dat komt niet alleen door filterbubbels en de achterlopende regelgeving; ook privacy is een probleem.

Het belangrijkste punt: niets komt voor niets. Als je er niet voor hoeft te betalen, ben je zelf het product!

Zo wordt er allerlei informatie (data) over je opgeslagen. Van je shop- en kijkgedrag en je zoekgeschiedenis op Facebook, tot achterstallige betalingen. Datahandelaren weten hier wel raad mee en kopen of verkopen deze data. Zo kan informatie over bijvoorbeeld je schulden je jarenlang achtervolgen, zelfs als je die al hebt afbetaald. Of heb je misschien opeens de FBI voor je deur staan!

Hou dus altijd rekening met het feit dat alles wat je online doet, wordt opgeslagen. En dat achter veel algoritmes een bedrijf zit dat geld wil verdienen. Hoe langer je online bent, hoe meer reclames je ziet en hoe meer geld het bedrijf binnenhaalt. En misschien wel het belangrijkste punt: niets komt voor niets. Als je er niet voor hoeft te betalen, ben je zelf het product.

Bewustwording en handvatten

Misschien denk je na het lezen van bovenstaand stuk dat algoritmes slecht zijn. Maar dat is zeker niet het geval. In sommige gevallen kunnen algoritmes ons helpen om betere beslissingen te maken. Bijvoorbeeld in de geneeskunde, bij het ‘lezen’ van röntgenfoto’s of het bepalen van de effectivitiet van een geneesmiddel.

Het belangrijkste is dat je je bewust bent van de mogelijkheden én gevaren van algoritmes. Zo las ik op de website van de Correspondent een vergelijking met een hamer: “Je kunt er iemand de hersens mee inslaan, maar er ook een huis mee bouwen. Ze [algoritmes] zijn niet inherent goed of slecht, het ligt aan de mensen die ze bouwen en gebruiken. Zij hebben blinde vlekken, overtuigingen en belangen.”

Deze tips helpen bij het ‘ontwijken’ van algoritmes:

1. Surf anoniem, bijvoorbeeld met DuckDuckGo.
2. Schakel je cookies uit.
3. Doorbreek je filterbubbel: zet de autoplay-functie uit en kijk geen filmpjes of verhalen die je door algoritmes worden aangeraden.
4. Leer zelf programmeren en ontdek hoe een algoritme wordt gemaakt.

De wereld van algoritmes wordt vaak gezien als ongrijpbaar en soms is hij dat ook. Zo is het algoritme van Facebook nog steeds niet bekend. Toch kan je er concreet – en zonder dat het onbegrijpelijk wordt – aandacht aan besteden. En hiermee kan je niet vroeg genoeg beginnen!

Aan de slag: oefeningen voor kinderen

Uiteraard begin je met de basis: wat is een algoritme en hoe werkt het? Het gaat om bewustwording over de denkstappen die erbij horen. Oftewel 'computational thinking'. Je kan hier op verschillende manieren mee aan de slag.

Oefeningen zonder moeilijke of dure devices

1. Speel een robot en laat kinderen jou opdrachten geven. Snappen ze dat ze stappen heel precies moeten uitdenken?
2. ‘Ontleed’ dagelijkse activiteiten. Welk stappen moet je allemaal doorlopen? Gaat de activiteit nog goed als je de stappen door elkaar husselt?
3. Ga aan de slag met levend programmeren en laat kinderen elkaar programmeren! Op de website www.levendprogrammeren.nl vind je een handleiding en praktische tips.
4. Schrijf een algoritme om een schoonmaakrobot te besturen en red de oceaan met algoritmes! Vind de lessen op de website van Skillsdojo.
5. Wel budget, maar geen devices? Het spel Ik leer coderen van Jumbo speelt hierop in. Ik schreef er een review over.
6. Lees het boek Hello Ruby, een avontuurlijk sprookje over programmeren voor en ga aan de slag met de opdrachten uit het boek.

Oefeningen met tablets of computers

Heb je tablets of computers tot je beschikking? Neem dan eens een kijkje op de volgende websites:

1. Rangschik commando’s op de juiste manier, los puzzels en crisissen op met Algo Bot.
2. Het bekende Scratch blijft een handige en leuke tool om mee te programmeren. Vergeet ook niet ScratchJR voor de jongere doelgroep (5 tot 7 jaar).
3. Leef je uit op de website van Blockly en los puzzels op, maak muziek of een filmpje.
4. Bouw een game op make.gamefroot.com

Handige materialen

Wil je investeren in materiaal? Overweeg dan eens de volgende materialen aan te schaffen. 

1. Laat kinderen routes uitdenken, instellen, controleren en aanpassen met de Bee Bot of Dash.
2. Investeer in LEGO-robots. Kies voor Spike.

Wil je graag eerst materiaal uitproberen voordat je het aanschaft? Kijk dan eens tussen onze Lab out of the Box-leskisten en vraag er één aan!

Verdiepende vragen voor oudere kinderen

Hebben kinderen de basis onder de knie en zoek je verdieping voor kinderen van groep 6 en ouder? Probeer dan de volgende boodschappen met ze te bespreken:

1. Algoritmes zijn niet neutraal. Ze worden door mensen gemaakt en hierdoor worden menselijke ideeën overgenomen.
2. Algoritmes en filterbubbels, wat hebben ze met elkaar te maken?
3. Iedereen wordt tegenwoordig – vaak onbewust – beïnvloed door algoritmes.
4. Achter veel algoritmes zit een bedrijf dat geld wil verdienen.
5. Als je er niet voor hoeft te betalen, ben je zelf het product.

Meer informatie

De wereld van algoritmes is er een waarover je kan blijven schrijven. Er zullen dan ook genoeg delen/onderwerpen zijn die in dit artikel niet aan bod zijn gekomen. Toch hoop ik jullie handvatten te hebben gegeven om met het onderwerp aan de slag te gaan. Duizelt het je nog wat en/of kan je nog wel wat hulp gebruiken? Ik denk natuurlijk graag met je mee! Stuur me een mailtje of bel: 06 24 54 61 32.

Tot slot nog 3 leestips:

1. Algoritmes nemen steeds vaker belangrijke beslissingen. Kunnen ze ons ook uitleggen waarom? Lees het op de website van de VPRO: 'De mens wikt, het algoritme beslist'
2. Benieuwd hoe je verleidingen van social media kan weerstaan? Lees het op de website van Trouw.
3. NOS op 3 maakte een leuke uitleg over algoritmes aan de hand van ijsjes.