“We moeten minder met onszelf bezig zijn”

Hij heeft een uitgesproken visie. Toch noemt hij zichzelf géén activist. “Ik zie mezelf niet als activist. Ik zie mezelf wel als iemand met een duidelijk beeld van hoe ik vind dat mensen, instellingen en landen met elkaar om zouden moeten gaan. Dat gaat heel erg over respect. Daar kan ik best activistisch in zijn, maar het woord activist roept bij mij ook beelden op van mensen die zich met hun hoofd vastplakken aan schilderijen. Dat ben ik niet.”

Persoonlijke overtuiging versus publieke functie

“Iedereen neemt zijn persoonlijkheid mee. Als je mensen in mijn organisatie vraagt hoe ik over bepaalde dingen denk, dan weten ze dat vaak wel. Maar ik vind dat je als bibliotheek moet opereren vanuit de kernwaarden van de wet: onafhankelijk, pluriform, toegankelijk, en gericht op persoonlijke ontwikkeling.”

Neutraliteit betekent voor hem niet passief blijven. Integendeel: “We mogen best stelling nemen op het gebied van democratische waarden. Maar niet op partijpolitieke standpunten of meningen.”

Hij illustreert dat met een voorbeeld: “We kregen de vraag van een bekende linkse politicus om zijn boek bij ons te presenteren. Iedereen was enthousiast. Maar ik stelde de vraag: Wat als Thierry Baudet morgen belt? Zeggen we dan ook ja?”

Die vraag bracht het team tot nadenken. Uiteindelijk besloot de bibliotheek het verzoek af te wijzen. “Als we het voor één doen, moeten we het voor allemaal doen. En als je dat niet wilt, moet je zeggen: we zijn geen politiek podium. Punt.”

Drag queens, protest en de rug recht houden

Toch zijn er momenten waarop de bibliotheek wél moet doorzetten, zegt Bert. Toen er een kinderactiviteit werd georganiseerd met drag queen Dolly Bellefleur, leidde dat tot protest van rechts-conservatieve groeperingen zoals Civitas Christiana en Identitair Verzet.

“Moet het echt op die dag?” vroeg de burgemeester. “Het was ook een NEC-risicowedstrijd, gele hesjes in de stad, onrust alom. Maar ik vond: ja, het moet. Wij laten ons niet wegjagen uit onze eigen bibliotheek. Niet door luid geschreeuw. Niet door intimidatie.”

Op dat moment ging het volgens hem niet meer om het onderwerp van het programma, maar om een fundamenteel principe: “Het gaat erom dat wij als bibliotheek de ruimte bepalen. En dat we laten zien: dit mag er ook zijn.”

Ongelijk investeren voor gelijke kansen

Zijn opvatting over activisme is helder, maar niet star. Het gaat steeds om context, balans en democratische legitimiteit. De bibliotheek moet zich volgens hem inzetten voor inclusiviteit, toegankelijkheid, democratische geletterdheid, en die waarden mogen best met kracht verdedigd worden.

“Ik geloof in ongelijk investeren voor gelijke kansen. Soms moet je bepaalde stemmen actiever laten horen, omdat ze anders niet gehoord worden. Dat is geen activisme. Dat is verantwoordelijkheid nemen.” Dat betekent soms het ongemak opzoeken, ook binnen de organisatie. “Ook medewerkers komen vaak uit een bepaalde bubbel. Dan heb je dus in je werkgebied een dorp waar op elke lantaarnpaal een spandoek hangt: ‘Geen AZC hier!’, terwijl in Nijmegen vrijwilligers in de rij staan om vluchtelingen te helpen. Beiden zijn echt. En in beide gebieden moeten wij aanwezig zijn, luisteren en handelen.”

“We programmeren geen meningen, maar ontmoetingen.”

Wat doet een bibliotheek dan concreet om het gesprek op gang te brengen tussen al die verschillende werelden?

“Leg een puzzel neer,” zegt Bert droog. “Echt. We hebben geleerd dat als je een puzzel op tafel legt, mensen met elkaar gaan praten. Dan krijg je: ‘Heb jij dat stukje van die wolk al gevonden?’ Zo bouw je iets samen. Dat is de basis. Daarna kun je misschien ook andere gesprekken voeren.”

Het idee is dat je het gesprek niet over polarisatie moet voeren, maar over onderwerpen die mensen binden. “We programmeren dus niet om meningen tegenover elkaar te zetten. Dat gebeurt al genoeg. Het helpt niet.

Een belangrijke pijler in zijn visie is het zogenoemde OF-BY-FOR-ALL programmeren. Daarbij bepalen niet de programmeurs wat goed is voor de bezoekers, maar wordt actief aan de gemeenschap gevraagd: wat willen jullie?

Dat is soms wennen, zegt hij. “Dan komt er een onderwerp of een spreker voorbij waar je als team eigenlijk niet zoveel mee hebt. Maar dat moet je toelaten. Juist daar ontstaat iets nieuws.” En dat betekent ook: durven uitbesteden. “Geef de sleutel van de bibliotheek aan de inwoners. Ze betalen er tenslotte ook voor.”

Novia magica: als jongeren de sleutel krijgen

Een treffend voorbeeld van de sleutel aan de inwoners geven was het Harry Potter Event dat we in 2022 samen met jongeren organiseerde. “Een paar jongeren wilden iets doen rond Harry Potter en Fantasy, oorspronkelijk voor 150 á 200 man. Maar binnen no time ging het viral op TikTok en Instagram. Uiteindelijk kwamen er zo’n 6.000 bezoekers op af.”

Hoewel het event een enorm succes was, bracht het ook spanningen met zich mee. “We kregen het aan de stok met Warner Bros., omdat Harry Potter hun merknaam is, en er was veel beeldmateriaal online gekomen dat verwees naar de films.
“De jaren daarna ontwikkelden we het initiatief samen met jongeren, ondernemers en instellingen uit de stad door tot het fantasyfestival Novio Magica. In 2023 kwamen daar 8500 mensen op af en in 2025 zelfs 10.000 bezoekers. Wel probeerden dit jaar christelijke actievoerders het evenement te verstoren. Maar dat hebben we goed opgelost, niemand heeft er echt iets van gemerkt.”

Wat Bert vooral opviel, was de kracht van het evenement. “Als je rondliep, zag je middelbare scholieren die misschien normaal gesproken ‘outsiders’ zijn, met een zelfgemaakt drakenpak, net even anders. En die hoorden hier ineens helemaal bij.” “Inmiddels is Novio Magica een op zichzelf staande stichting. De bibliotheek participeert. Het is een geweldig voorbeeld van hoe een met inwoners gemaakte programmering enorm succesvol kan zijn.”

Bibliotheek als democratische trainingsruimte

Volgens Hogemans verliezen we als samenleving langzaam maar zeker de vaardigheid om een gesprek te voeren.

“We leren mensen wel hoe ze met computers moeten omgaan, of met taal. Maar we verliezen de vaardigheid om gewoon een gesprek met elkaar te voeren. Om te constateren: wij zijn het niet met elkaar eens, en dat is oké. Als iemand zegt: ‘Het gras is oranje aan de andere kant’, dan zeg je niet: ‘Nee, dat is niet zo.’ Dan zeg je: ‘Interessant.’ En stel je een vraag.”

Hij pleit ervoor dat bibliotheken die vaardigheid actief gaan onderwijzen. “Misschien moeten we gewoon gespreksvaardigheid gaan trainen. Zoals we nu al doen met taalvaardigheid en digitale vaardigheden.”

Droombeelden, gamification en verboden boeken

Op de vraag hoe collectieactivisme eruit kan zien, lacht hij. “Heel simpel: de verboden boekenclub. Jongeren lezen boeken als 1984 niet omdat het klassiekers zijn, maar omdat ze horen dat ze op scholen in Florida verbannen zijn. Dat prikkelt.”

Of gamification. “We moeten coalities vormen met gamebouwers. Als je in een game een puzzel moet oplossen en de oplossing staat in een boek, dan gaan jongeren lezen. Misschien moeten we wel zelf investeren in partijen als Ubisoft, als we willen dat ze dit voor het Nederlandse taalgebied gaan doen. En dat vraagt om durf en budget.”

Librarians not looking away

Bert is ook initiatiefnemer van de LinkedIn-groep Librarians Not Looking Away, waarbij inmiddels ruim 800 bibliotheekmedewerkers zijn aangesloten. “Het idee ontstond na contact met David Lankes, een invloedrijke Amerikaanse bibliotheekdenker. Hij vroeg: ‘Zie wat hier gebeurt, en kijk niet weg.’ Dat werd het motto. Ik merkte dat veel mensen in Nederland het gevoel hadden: ik wil iets doen, maar ik weet niet wat. Deze groep is een plek om dat gevoel te delen.”

Actie vanuit de groep is vooralsnog beperkt. “Misschien zijn we als sector toch iets te afwachtend. Calvinistisch. Handelsgericht. We willen niemand voor het hoofd stoten.” En dat frustreert hem soms. “Overal in Europa verschenen statements toen in de VS Carla Hayden, de Librarian of Congress, ontslagen werd. Maar in Nederland bleef het lang stil. Ik vind dat wij best mogen zeggen: dit mag niet gebeuren. Wij staan voor democratische waarden.”

Hogemans vindt ook dat we vooruit moeten kijken. Wat als straks een populistische regering beslist dat bepaalde boeken uit de bibliotheek moeten verdwijnen? “Stel je krijgt een brief van OCW met een lijst boeken die je moet verwijderen. Wat doe je dan? Het is fictief, maar niet ondenkbaar. En het is eerder gebeurd, hoor. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar ook in de jaren vijftig.”

Hij vindt dat bibliotheken zich op zulke scenario’s moeten voorbereiden. “Je moet daar als team over praten. Niet pas als het zover is, maar nu al. Hoe ga je dan handelen? Wie bepaalt wat je doet? Wat is je moreel kompas?”

Zelf is hij trots op het impact gestuurde werken in zijn bibliotheek. “We hebben bijvoorbeeld 10% van ons collectiebudget vrijgemaakt voor ‘OF/BY/FOR ALL’- collectie. Dat bedenken de collectioneurs, klantadviseurs, programmeurs samen met de gemeenschap.”

Geef mensen mandaat, mogelijkheden en middelen

Wat er volgens Bert nodig is in de sector?

“Meer doen, minder praten. We waren op studiereis, en iedereen was bezig met: hoe gaan wij ons beleid verder uitwerken? Ondertussen stond de wereld in de fik. Ik dacht: dit klopt niet. We moeten minder met onszelf bezig zijn, en veel meer met de inwoners.”

Want de bibliotheek is er, volgens Bert, niet voor zichzelf. En zeker niet voor beleidsdocumenten.

“Zoek mensen die iets kunnen. Geef ze mandaat, middelen en ruimte. En laat ze dan twee jaar hun gang gaan. Kom daarna pas kijken wat het heeft opgeleverd. Niet weer een stuurgroep oprichten. Gewoon doen.”