Digitaal burgerschap: weten voor wie je het doet, doelgroepen in beeld

Sinds 2020 maakt digitaal burgerschap deel uit van de maatschappelijke opgave van bibliotheken. Sindsdien is er veel in beweging gekomen: er zijn proeftuinen gestart, samenwerkingen versterkt en er is kennis gedeeld in uiteenlopende sessies. Zo zijn er 96 bibliotheekorganisaties die activiteiten organiseren rond digitaal burgerschap, bijvoorbeeld op het gebied van AI, nepnieuws, maar ook over burgerwetenschap.

Maar wat bedoelen we precies met digitaal burgerschap? Het is een breed en veelzijdig begrip. Het gaat verder dan alleen digitale vaardigheden; het gaat ook over hoe mensen bewust, verantwoordelijk en actief deelnemen aan de (digitale) samenleving. Digitale burgers kunnen zich vaardig, weerbaar en ethisch bewegen in een wereld die draait om informatie en communicatie. Juist omdat er zoveel onder valt, is het logisch dat we als bibliotheekmedewerkers die zich bezighouden met (digitaal) burgerschap soms worstelen met de vraag: voor wie doen we dit eigenlijk?

Iedereen is een digitale burger

Een inzicht en antwoord op de vraag ‘voor wie we het doen’ is dat iedereen in de samenleving zich bezighoudt met, of te maken heeft met digitaal burgerschap. Wat echter verschilt is op welk niveau mensen instappen. Zo is de één nog relatief onbekend met de mogelijkheden die de digitale samenleving ons biedt, terwijl iemand anders eigenlijk geen grenzen meer ziet tussen offline of online. Ervaringen uit de afgelopen jaren hebben hieraan bijgedragen.

Om inzicht te krijgen in de doelgroepen rond digitaal burgerschap, zijn we bij Probiblio gestart met het definiëren van deze groepen. Dit bleek niet eenvoudig. Na het onderzoeken van verschillende Whize-profielen, en deze te koppelen aan al bestaande programmering in de bibliotheek, ontdekten we steeds meer dat dit niet de juiste manier was om inzicht te krijgen in wie nou die mensen zijn die geïnteresseerd zijn in digitaal burgerschap. Omdat elk Whize-profiel zich op een bepaalde manier bezighoudt met digitaal burgerschap – hier komen we weer terug bij het niveau waarop men instapt – konden we eigenlijk geen duidelijke groepen aanwijzen. Iets waar we ons wel zeker over voelden was het onderscheiden van bepaalde houdingen en uitspraken die bij mensen die geïnteresseerd zijn in digitaal burgerschap passen. Daar hebben we ons in dit stuk dan ook op gefocust. Zo creëren we een helder beeld van de groepen rondom digitaal burgerschap en kunnen we vervolgens beter aansluiten bij de behoeften van bezoekers.

Hoe herken je de ‘digitale burger’?

Bij Probiblio houden verschillende collega’s zich bezig met digitaal burgerschap, waaronder Joyce, Noor, Erik, Sanne en ik; Aniek. Sanne en Joyce hebben de afgelopen maanden bijvoorbeeld veel start- en proeftuinregelingen gelezen, advies gegeven en onderzoekjes gedaan. Op basis van deze ervaringen, gesprekken met bibliotheken over de praktijk, én een analyse van bestaande activiteiten, zien we dat mensen digitaal burgerschap elk op hun eigen manier benaderen: de één voorzichtig en zoekend, de ander kritisch of juist nieuwsgierig. Om hier beter op aan te sluiten, onderscheiden we een aantal uitspraken. Deze vormen een eerste stap om de diversiteit in de doelgroep zichtbaar te maken, mensen met behoefte aan digitaal burgerschap te herkennen en programma’s gerichter in te zetten:

1. De voorzichtige digitaal burger

Houding: Onzeker en zoekend. Wil leren, maar is bang om fouten te maken. Voelt zich soms overweldigd door digitale risico’s of onbekende technologie.

Uitspraken:

• “Ik ben bang dat ik iets verkeerd doe online.”
• “Ik hoor steeds dingen over nepnieuws, maar hoe weet ik wat echt is?”
• “Ik gebruik internet wel, maar liever zo min mogelijk.”

2. De nieuwsgierige digitaal burger

Houding: Praktisch ingesteld en gericht op direct nut, maar tegelijk nieuwsgierig naar nieuwe mogelijkheden. Wil digitale middelen begrijpen én toepassen. Staat open voor groei, met behoefte aan duidelijke uitleg en context.

Uitspraken:

• “Hoe kan ik makkelijker met de overheid regelen dat …?”
• “Ik wil gewoon weten hoe ik veilig kan inloggen.”
• “Zeg me even stap voor stap wat ik moet doen.”
• “Ik vind het leuk om nieuwe apps of tools te proberen.”
• “Ik wil begrijpen wat AI eigenlijk doet.”
• “Ik ben benieuwd hoe ik sociale media slimmer kan gebruiken.”

3. De kritisch digitaal burger

Houding: Bewust, kritisch en maatschappelijk betrokken. Gebruikt digitale middelen actief om verschil te maken voor zichzelf, anderen en de samenleving. Denkt verder dan het hier en nu, met oog voor ethiek en maatschappelijke impact.

Uitspraken:

• “Wie bepaalt eigenlijk wat er online wel of niet mag staan?”
• “Hoe weet ik dat mijn data veilig zijn?”
• “Waarom moet ik overal akkoord gaan met voorwaarden die ik niet snap?”
• “Ik wil dat iedereen toegang heeft tot betrouwbare digitale informatie.”
• “Hoe kan ik me online inzetten voor mijn buurt of vereniging?”
• “Wat betekent AI straks voor mijn beroep?”
• “Hoe zorgen we dat kinderen voorbereid zijn op de digitale wereld?”
• “Gaan robots ons werk overnemen?”

Praktijkvoorbeelden: digitaal burgerschap in beeld

De besproken houdingen geven richting aan hoe je als bibliotheek naar digitaal burgerschap kan kijken. Zolang de houdingen echter niet worden verbonden aan concrete praktijken, blijven ze abstract. Om deze vertaalslag te maken, worden uitspraken gekoppeld aan een aantal activiteiten die al plaatsvinden in bibliotheken. Zo wordt zichtbaar hoe digitaal burgerschap in de praktijk gestalte krijgt.

De voorzichtige digitaal burger:

• Zelf een eigen mening leren vormen bij dbieb.
• Veilig omgaan met digitale middelen in het Medialab van Bibliotheek Eemland.
• DigiSnacks inzetten als gespreksstarters voor digitaal burgerschap.
• Klik & Tik (7e les) in het OntdekLab van Bibliotheek Waterland.

De nieuwsgierig digitaal burger:

• Ontdekken hoe domotica langer thuis wonen ondersteunt bij Theek 5.
• Meer leren over AI bij de Bibliotheek Midden-Brabant.
• Inzicht krijgen in digitaal nalatenschap tijdens een workshop bij Bibliotheek De Groene Venen.
• Bewustwording creëren van de kansen en gevaren van AI met Bibliorura.

De kritisch digitaal burger:

• Jongeren online weerbaar bij maken Bibliotheek Helmond-Peel.
• Media- en journalistieke vaardigheden ontwikkelen via De Stadsreporters bij Huis 73.
• In gesprek gaan over AI en de weerbare democratie tijdens Tegenlicht Meet-ups bij Bibliotheek Gouda.
• Kennis vergroten over cyberveiligheid bij Bibliotheek De Groene Venen.

Dit is slechts een selectie van de vele activiteiten over digitaal burgerschap die bibliotheken aanbieden. Voor nog meer inspiratie en workshops, kijk op Bibliotheeknetwerk.nl.

Digitaal burgerschap kent geen vaste route

Digitaal burgerschap is voor iedereen van belang. De uitspraken en de tabel laten zien hoe verschillende houdingen ten aanzien van digitaal burgerschap zich vertalen naar uiteenlopende uitspraken en concrete activiteiten binnen de bibliotheek. Daarmee wordt duidelijk dat je als bibliotheek een cruciale rol kan spelen in het bieden van een veilige, toegankelijke en inspirerende omgeving waar iedereen kan leren, ontdekken en meedoen.

Door te werken met meerdere uitspraken en bijbehorende activiteiten wordt zichtbaar dat digitaal burgerschap niet één vaste invulling kent. Er bestaat niet één juiste manier om digitaal actief te zijn: inwoners kunnen op verschillende manieren en in hun eigen tempo digitale vaardigheden ontwikkelen en deelnemen aan de samenleving. Juist deze variatie laat zien hoe je als bibliotheek kan bijdragen aan een inclusieve, betrokken en veerkrachtige samenleving.

Wil je hier graag over doorpraten, heb je een mooie toevoeging, of een andere vraag over digitaal burgerschap? Neem dan gerust contact op!