Grenzen bewaken zonder te oordelen

Rikkert Boonstra is manager fulfilment en verantwoordelijk voor de inkoop van boeken. Erwin Tuinstra is UX copywriter en werkt als bibliograaf en beschrijft titels voor de catalogus. Samen vertegenwoordigen ze twee cruciale schakels: de selectie van titels en de manier waarop die hun weg vinden naar de bibliotheekbezoeker.

De missie van NBD Biblion

De rol van NBD Biblion laat zich volgens beide helder samenvatten: zorgen dat bibliotheken hun missie kunnen waarmaken door te ondersteunen en te ontzorgen.
Boonstra: “Onze missie is dat iedereen zich ontwikkelt met toegang tot informatie en inspiratie. We willen boeken toegankelijk maken door een breed aanbod te leveren en door bibliotheken te ondersteunen in hun kerntaken: informatievoorziening, leesbevordering en participatie in de informatiemaatschappij. Kortom, we willen de onmisbare schakel zijn voor openbare én schoolbibliotheken.”
Tuinstra: “Dat betekent dat we altijd streven naar pluriformiteit. Bibliotheekbezoekers moeten beide kanten van een verhaal kunnen lezen. We zorgen dat er voldoende diversiteit in het aanbod zit, zodat een lezer een objectief oordeel kan vormen.”
Dat klinkt overzichtelijk, maar de praktijk is vaak ingewikkelder. Want wat doe je als boeken de grenzen van de wet opzoeken, of als catalogustermen leiden tot felle maatschappelijke reacties?

Casus 1: omgaan met antisemitische publicaties

Bij de inkoopafdeling komen jaarlijks tienduizenden titels langs. Het gros vindt zonder problemen zijn weg naar de bibliotheek. Maar soms duiken er boeken op die expliciet discrimineren of aanzetten tot haat.
Boonstra: “Boeken die haat zaaien of discrimineren mogen we in Nederland simpelweg niet aanbieden. Dat staat in de wet. Toch krijgen we zulke titels soms binnen, bijvoorbeeld via eigenbeheeruitgaven. Dan moet je een afweging maken: hoort dit binnen de grenzen van de wet of niet? Als het binnen de wet valt, bieden we het aan – want wij zijn niet de poortwachter van de sector. Maar als het erbuiten valt, trekken we een streep.” Omdat de interpretatie van die grens niet altijd eenvoudig is, werkt NBD Biblion samen met de Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding (NCAB). Daar is een protocol voor dit soort gevallen ontwikkeld.
Boonstra: “Volgens dat protocol kunnen wij boeken voorleggen aan externe deskundigen. Dat zijn specialisten die de inhoud grondig bestuderen en met een afgewogen oordeel komen. Op basis daarvan nemen we dan een beslissing. Dat doen we overigens niet alleen: ook partijen als bol.com, Audax en Amazon zijn in dat overleg betrokken. Iedereen die boeken verkoopt of aanbiedt, heeft er belang bij dat antisemitische publicaties niet door de mazen van de wet glippen.”
Boonstra: “Internationale datastromen maken het nog complexer. Grote platforms krijgen duizenden titels uit Engelstalige feeds binnen. Daar zitten soms antisemitische werken tussen, en dan ben je in Nederland direct strafbaar. Wij hebben het voordeel dat we vooral werken met de database van het Centraal Boekhuis. Bovendien zien wij ieder boek fysiek binnenkomen, waardoor we extra controles kunnen doen. Dat maakt het beter hanteerbaar – maar eenduidig is het nooit. Als het gaat om andere vormen van discriminatie dan antisemitisme moeten we zelf die afwegingen maken.”

Casus 2: Palestina, Israël en de kracht van één sticker

Niet alleen de inhoud van boeken is gevoelig, ook de manier waarop ze worden beschreven in de catalogus kan tot controverse leiden. Een actueel voorbeeld is de vraag hoe titels over Palestina en Israël gecatalogiseerd moeten worden.

Tuinstra: “We volgen de lijst van geografische namen van de Taalunie, die binnen SISO wordt gebruikt waarin Palestina als land wordt vermeld. Jarenlang leverde dat geen problemen op omdat een groot deel van de wereld dat erkent. Maar sinds oktober 2023 is de gevoeligheid enorm toegenomen. Bibliotheken én bezoekers reageren fel en eisen soms dat we ‘Palestina’ verwijderen en uitsluitend ‘Israël’ gebruiken. Anderen vinden juist dat we te veel naar Israël opschuiven. Hoe we het ook doen, er is altijd kritiek.”

Het dilemma is concreet en zichtbaar. Bij elk boek moet één term op een etiket staan. Er is geen ruimte voor nuance.
Tuinstra: “We proberen consistent te blijven maar de maatschappelijke druk is groot. Een kinderboek over de Gazastrook labelen we bijvoorbeeld als Palestina, want dat is wat er in de lijst staat. Vervolgens krijgen we mails dat dit absoluut niet kan – en even later mails met de eis dat we juist altijd Palestina moeten gebruiken. Soms voelt het alsof we de oorlog in de catalogus moeten uitvechten. Maar dat is natuurlijk niet onze rol.”

NBD Biblion ziet zichzelf als dienstverlener, niet als gesprekspartner van individuele bezoekers. Toch komen de reacties direct binnen.
Tuinstra: “Het zijn vaak bibliotheekbezoekers die ons rechtstreeks mailen. Formeel zijn we een B2B-organisatie: wij werken voor bibliotheken, niet voor hun publiek. Maar de realiteit is dat bezoekers ons ook weten te vinden. We kunnen dan uitleg geven, maar de keuze om onze beschrijving wel of niet over te nemen ligt uiteindelijk bij de bibliotheken zelf.”

Zwarte piet en veranderende taal

Het spanningsveld rond Palestina en Israël staat niet op zichzelf. Ook andere thema’s illustreren hoe taal voortdurend verandert en hoe gevoelig sommige keuzes liggen.
Tuinstra: “We krijgen nog wel eens boeken binnen waarin de traditionele Zwarte Piet voorkomt, bijvoorbeeld in oude herdrukken of in cartoons. Dan vermelden we dat in de aanschafinformatie: dit boek bevat afbeeldingen die schokkend of discriminerend kunnen overkomen. Daarmee geven we bibliotheken de context, zodat ze een bewuste keuze kunnen maken.”
Ook hier geldt: de beschrijving is geen censuur, maar juist een manier om transparant te zijn.
Boonstra: “Bibliotheken hebben in het verleden heel duidelijk gezegd: wij willen niet dat NBD de poortwachter is. Bied het breed aan, maar geef ons de informatie die nodig is om keuzes te maken. Dat is de lijn waar we ons aan houden.

Professionele eenzaamheid en gedeelde verantwoordelijkheid

De praktijk laat zien dat dat soort beslissingen vaak op het bordje van individuele medewerker terechtkomen.
Tuinstra: “Als bibliograaf heb je soms het gevoel dat je er alleen voor staat. Je krijgt verzoeken om termen aan te passen, maar de sector levert weinig input. Terwijl we die input juist heel hard kunnen gebruiken. Daarom vragen we ook regelmatig: als je vindt dat een term niet meer past, denk dan mee over een alternatief. Maar vaak blijft het stil.”
Die eenzaamheid kan wringen, zeker omdat elke aanpassing in de catalogus impact heeft op alle openbare bibliotheken.
Tuinstra: “Als je een trefwoord aanpast, lijkt dat een kleine handeling. Maar voor bibliotheken heeft het gevolgen voor het werk dat ze er in moeten steken: opnieuw stickeren, opnieuw ordenen. Het gaat dus niet alleen om principes, maar ook om de praktische uitwerking.”
Daarom benadrukken beiden het belang van een gedeelde verantwoordelijkheid.
Boonstra: “We voeren de missie van de bibliotheek uit maar zij blijven zelf verantwoordelijk voor hun collectiebeleid. Dat geldt zeker voor de selectieservices: daar selecteren we op basis van hun beleidsplannen en wensen. Soms betekent dat meer nadruk op christelijke literatuur, soms juist op diversiteit. Het is nooit onze eigen visie die leidend is, maar die van de klant.”

Pluriformiteit bewaken in een gepolariseerde tijd

In de kern draait het voor NBD Biblion steeds om dezelfde vraag: hoe waarborg je pluriformiteit zonder weg te kijken van de maatschappelijke realiteit?
Boonstra: “We zien meer polarisatie en meer extremen in de samenleving. Dat merk je in de boeken die verschijnen en in de reacties die we krijgen. Het maakt ons werk complexer, maar ook relevanter. Juist nu is het belangrijk dat bibliotheken toegang hebben tot een breed, divers en betrouwbaar aanbod.”
Tuinstra: “Taal verandert mee met de maatschappij. En dus gaan wij daar ook in mee. Maar altijd met één doel voor ogen: dat de bibliotheekbezoeker toegang heeft tot alle informatie en zelf een oordeel kan vormen. Soms levert dat lastige discussies op, maar het alternatief – keuzes verbergen of vermijden – zou pas echt problematisch zijn.”

Slot

Wie naar de verhalen van Boonstra en Tuinstra luistert, hoort geen organisatie die zich wil verschuilen. Integendeel, NBD Biblion wil dilemma’s zichtbaar maken, keuzes op een transparante wijze uitleggen en de verantwoordelijkheid het liefst delen met de sector.
Het zijn gesprekken die soms spannend zijn en die niet altijd iedereen tevreden stellen. Maar zoals Rikkert Boonstra het verwoordt:
“We hebben niet de rol van poortwachter, maar er zijn (wettelijke) grenzen waar we ons aan moeten en willen houden. Alleen zo kunnen we onze missie waarmaken: iedereen verder helpen met toegang tot informatie en inspiratie.”