Het ongemak van AI

Onlangs introduceerde Google nog AI-gegenereerde samenvattingen in de zoekresultaten. Wie een zoekopdracht uitvoert in Google krijgt voortaan bovenaan een AI-gegenereerd antwoord of samenvattingen te zien. De functie was al langer beschikbaar in onder andere de Verenigde Staten. Een nieuwe stap waardoor nog meer mensen (on)bewust met deze technologie in aanraking komen. 

Daarbovenop sluipt er nog een andere zorg binnen: de manier waarop AI in veel organisaties wordt gepositioneerd. Wat in eerste instantie wordt gepresenteerd als een handig hulpmiddel om medewerkers te ondersteunen, wordt al snel een reden om taken weg te halen bij mensen. Efficiëntie lijkt het toverwoord, maar vaak betekent dat gewoon: minder personeel. En hoe minder mensen er zijn, hoe kwetsbaarder de menselijke maat wordt precies datgene wat een bibliotheek onderscheidt van een willekeurige klantenservice. 

Het ongemak dat ik hoor van collega’s is dan ook niet zozeer: “straks kunnen we dit werk niet meer doen”, maar eerder: “wordt ons werk nog wel gezien als waardevol?” Dat raakt niet alleen het vak, maar ook de motivatie, de zingeving en het vertrouwen dat bezoekers hebben in bibliotheken als publieke, menselijke instellingen. 

Botsende waarden

Wat me verder steeds weer opvalt in gesprekken over AI is dat het ongemak zelden voortkomt uit technofobie. Het gaat niet over angst voor vernieuwing, maar over botsende waarden. Bibliotheken zijn gebouwd op principes als open toegang, zorgvuldigheid, menselijkheid en het streven naar betrouwbare informatie. AI-technologie zeker generatieve AI is niet vanuit die principes ontworpen. Deze systemen zijn vaak ondoorzichtig, bevooroordeeld, en kunnen op overtuigende toon onjuiste of eenzijdige informatie presenteren. Dat maakt ze lastig te verenigen met de zorgvuldige, principiële manier waarop bibliotheken informatie ontsluiten. 

Wie wordt buitengesloten? 

Een andere bron van ongemak heeft te maken met ongelijkheid. AI vereist een bepaalde mate van digitale geletterdheid niet alleen bij bezoekers, maar ook bij medewerkers. In een tijd waarin bibliotheken juist werken aan inclusie, toegankelijkheid en gelijke kansen, kunnen AI-systemen die kloof onbedoeld vergroten. Als digitale tools de eerste toegangspoort worden, wat gebeurt er dan met mensen die daar niet mee overweg kunnen? Wie haakt af? En wie voelt zich niet meer thuis? 

Voor bibliotheken die zichzelf zien als laagdrempelige plekken waar iedereen welkom is, is dat geen bijzaak. De introductie van AI kan leiden tot uitsluiting subtiel, maar echt. Het ongemak zit in de vraag: voor wie ontwerpen we onze diensten eigenlijk? 

De ecologische voetafdruk van ‘slimme’ systemen 

En dan is er nog een minder besproken, maar groeiende zorg: de milieu-impact van AI. Grote taalmodellen kosten enorme hoeveelheden energie, dataopslag en zelfs water voor koeling. Dat is moeilijk te rijmen met de duurzame idealen die veel bibliotheken nastreven zeker als publieke instellingen die ook op andere fronten klimaatbewust proberen te werken. 

Wat betekent het als we met één hand duurzame folders uitdelen, en met de andere hand systemen inzetten die bijdragen aan CO₂-uitstoot en overbelasting van het elektriciteitsnet? Dit ongemak is niet direct zichtbaar, maar des te fundamenteler. 

Vooruitgang, maar voor wie en ten koste van wat? 

AI is indrukwekkend. Het is snel, het is breed inzetbaar, en het verandert onze manier van werken. Maar vooruitgang heeft altijd een prijs. Voor bibliotheken, die balanceren tussen technologische vernieuwing, menselijkheid en publieke verantwoordelijkheid, is het belangrijk om die prijs onder ogen te zien. Niet om alles af te wijzen, maar om kritisch te blijven. 

Het ongemak rond AI in bibliotheken is geen storing in het systeem het is het signaal. Een signaal dat we moeten blijven nadenken over wat we als sector willen zijn. Voor wie we er zijn. En wat we wel of niet uit handen willen geven.

Wil je meer weten over AI of je gedachten hierover delen? Neem contact met me op.