Toolkit Week van het Verboden Boek

• Lale Gül: Haar roman Ik ga leven leidde tot grote maatschappelijke en persoonlijke controverse. Ze werd bedreigd vanwege haar kritiek op religieuze onderdrukking. Een krachtig voorbeeld van sociale en culturele censuur.

• Karin Amatmoekrim: Schrijft over identiteit, afkomst, biculturaliteit en de spanning tussen individu en gemeenschap. In essays en romans benoemt ze scherp wat er niet gezegd mag worden in zowel witte als migrantenkringen. Ze spreekt zich publiekelijk uit over het belang van ongemakkelijke literatuur en de neiging tot sociale of culturele zelfcensuur.

• Jean Kwok: Internationaal geprezen schrijfster wiens boeken in sommige Amerikaanse schoolbibliotheken zijn geweigerd vanwege thema’s als ras, migratie en gender. Haar ervaring raakt direct aan het thema verboden boeken.

• Abdelkader Benali: Spreekt zich uit over vrijheid van expressie, identiteit en migratie. In zijn werk onderzoekt hij spanningsvelden tussen culturen en de vrijheid om die frictie te benoemen.

• Kader Abdolah: Ex-politiek vluchteling uit Iran die in zijn romans het belang van vrije meningsuiting en het gevaar van censuur centraal stelt. Zijn hele oeuvre draait om vrijheid en onderdrukking.

• Vamba Sherif: Schrijver met Liberiaanse roots die schrijft over oorlog, migratie, verlies van stem. Iemand die zich inzet voor wereldwijde literatuur en het belang benadrukt van verhalen die vaak over het hoofd worden gezien of onderdrukt.

• Haroon Ali: Schrijver en journalist, In Half (2020) ging Haroon de confrontatie aan met zijn botsende identiteiten, als Pakistaans-Nederlandse, homoseksuele ex-moslim. Voor dat boek reisde hij ook 2 maanden door Pakistan. In zijn tweede boek Spectrum (2023) onderzocht hij de Nederlandse regenbooggemeenschap in de 21ste eeuw: wat bindt al die identiteiten en welke kwesties verdelen activisten? Zijn werk raakt gevoelige thema’s en hij kan hier op verschillende manieren over spreken.

• Marjoleine Molenaar: Bekend van scherpzinnige stukken over (zelf)censuur en hoe maatschappelijke normen schrijvers kunnen beperken. Interessant voor programma’s over subtiele vormen van uitsluiting.

• Rachida Lamrabet: Werd in België ontslagen na het uitspreken van activistische opvattingen. Schrijft over identiteit, uitsluiting en de prijs van spreken. Belangrijke stem in het debat over wat je “mag zeggen”.

• Nisrine Mbarki: Poëzie en proza op het snijvlak van taal, lichaam en migratie. Actief in het culturele debat over wie er gehoord wordt, en wie niet. Zet zich in voor meertaligheid en vrije verbeelding.

• A.H.J. Dautzenberg: Provocatief schrijver die bewust experimenteert met censuur en moraal. Heeft zich herhaaldelijk uitgesproken over hypocrisie in de literatuur en het belang van ongemakkelijke kunst.

• Naema Tahir: Jurist en schrijver die zich uitspreekt over culturele censuur, vrouwenrechten en het recht op vrije meningsuiting, vooral binnen migrantengemeenschappen. Combineert persoonlijke ervaring met scherpe analyse.

• Roxane van Iperen: Schrijft over onderdrukking, rechtstatelijkheid en (zelf)censuur. Wordt veelgevraagd spreker over de rol van literatuur in een democratische samenleving.

• Simone van Saarloos: Schrijft en spreekt over vrijheid, feminisme, queer-zijn en het recht op een eigen stem. Bevraagt met lef wat als “ongepast” of “te veel” wordt gezien in onze cultuur.

Kinderboekenauteurs en voorbeelden van (zelf)censuur 

• Charlotte Dematons: Moest in de Amerikaanse editie van De gele ballon een naaktstrand aanpassen naar een ‘gekleed’ strand. Illustratief voor hoe culturele normen vrijheid in kinderboeken kunnen inperken.

• Linda de Haan en Stern Nijland: Makers van Koning & Koning, een baanbrekend prentenboek over twee verliefde prinsen. Het boek is internationaal verboden of geweerd, onder andere vanwege LGBTQ+-thema’s.

• Ted van Lieshout: Behandelde als een van de eersten openlijk homoseksualiteit en gender in jeugdliteratuur, o.a. in Gebr. en Zeer kleine liefde. Zijn werk is regelmatig onderwerp van debat geweest en heeft grenzen verlegd binnen kinderboeken. Hij spreekt zich publiekelijk uit over censuur, artistieke vrijheid en wat ‘wel’ of ‘niet’ geschikt wordt geacht voor kinderen.

• Mylo Freeman: Maakt kleurrijke en inclusieve prentenboeken, waaronder de populaire Prinses Arabella-serie. Ze heeft zich sterk uitgesproken over het belang van representatie en diversiteit in kinderboeken, en over culturele stereotypering. Haar werk raakt aan onderwerpen die in bepaalde landen of markten worden geweerd of aangepast.

In Nederland zijn op dit moment geen voorbeelden bekend van boeken die expliciet verboden/verbannen zijn door de overheid. Dat willen we graag zo houden. Er was lang een verbod op de handel in Mein Kampf of de vertaling ervan, dit is sinds 2018 in een geannoteerde editie beschikbaar, ook in veel bibliotheken.

In het Unesco-manifest over de Openbare Bibliotheek is expliciet vastgelegd dat de openbare bibliotheek zelf over haar collectie gaat, en dat daar geen inmenging over mag bestaan vanuit overheid of publiek. Dit is ook meermalen bevestigd door de Nederlandse overheid, zie bijvoorbeeld bij de beantwoording van kamervragen over het door de OBA verwijderen van een boek. Dat betekent dat een lokale bibliotheek eigenstandig mag beslissen over het aankopen, handhaven of verwijderen van een boek uit de eigen collectie. Wil je meer lezen over deze overwegingen? Lees dan dit blog.

Dat is een breed spectrum. Recent zijn de ontwikkelingen in Amerika erg zorgwekkend, daar worden steeds meer bibliotheken onder druk gezet om hun collectie te ontdoen van perspectieven die onwelgevallig zijn aan de machthebbers.

Het gaat vaak om boeken die tegen een heersende moraal ingaan, impliciet of expliciet. Dat kan gaan om een seksuele moraal (zo wordt Het Achterhuis, het dagboek van Anne Frank in sommige Amerikaanse staten verboden wegens gedachten aan seks die Anne beschrijft), een religieuze moraal (de Duivelsverzen van Salman Rushdie is in veel islamitische landen, maar ook India, verboden wegens vermeende godslastering) of sociale moraal (in Egypte werd de graphic novel Metro van Magdy El Shafee verboden, omdat het ging over corruptie van de heersende elite). Ook zie je dat er vaak kinderboeken worden verboden met als argument dat deze niet geschikt zouden zijn voor kinderen wegens zogenaamd ‘volwassen’ thema’s. In Venetië werden kinderboeken die iets anders dan het traditionele gezin representeerden in de ban gedaan, en in Hongarije werd een boekhandel beboet, omdat het de populaire YA reeks Heartstopper openbaar tussen de kinderboeken lag. Daar worden boeken met een LGBTQ+-thema geacht in bruin papier te worden verpakt, en alleen aan volwassenen.

Verbieden is iets wat een officiële instantie (meestal een overheid) doet, terwijl een oproep tot cancelen vanuit iedereen kan komen. In het proces om te komen tot de samenstelling van een collectie maakt iedere bibliotheek zijn eigen afwegingen, gebaseerd op haar eigen collectiebeleid. De bibliotheek kan er daarbij, zelfstandig, maar in gesprek met haar publiek, toe komen bepaalde boeken niet aan te schaffen of uit de collectie te verwijderen. Daarmee zijn deze boeken niet per se verboden. De meeste bibliotheken hebben er bijvoorbeeld voor gekozen niet langer traditionele zwarte pietboeken in de collectie op te nemen, of slechts ter beschikking te stellen wanneer ze gereserveerd worden. Die vrijheid heeft de bibliotheek. Iedere bibliotheek kan zelf bepalen hoe ze de waarden pluriformiteit (ook wel meerstemmigheid) en betrouwbaarheid invult. Er zullen hier altijd dilemma’s of controverses over bestaan. Bibliotheek Midden-Brabant is een goed voorbeeld van een bibliotheek die hierover in gesprek gaat met haar publiek.

Steeds meer bibliotheken dragen bij aan de collecties voor de Bibliotheek op school. Dat is vanuit het oogpunt van leesbevordering een goede ontwikkeling. We zien soms dat de publieke waarden vanuit de openbare bibliotheken botsen op de waarden van sommige scholen, en dat bepaalde boeken die door bibliotheken worden aangedragen voor schoolcollecties door deze scholen of hun besturen worden geweigerd met een beroep op Artikel 23, dat de vrijheid van (bijzonder) onderwijs regelt. Het gaat dan bijvoorbeeld om boeken met magie zoals de Harry Potterreeks, maar ook boeken waarin de hoofdpersoon twee vaders heeft zoals in bijvoorbeeld Bob Popcorn. De Bibliotheek op school is een samenwerking tussen de bibliotheek en de school, en dus moeten bij organisaties hier in samenwerking uitkomen. Er is nog geen juridische uitspraak over de weging van de waarden van beide organisaties in geval van onenigheid over de samenstelling van de organisatie, maar net als in elke samenwerking moeten beide partijen zich senang voelen bij de uitkomst van de samenwerking.

Het Pen Emergency Fund ondersteunt bedreigde schrijvers wereldwijd wanneer zij bijvoorbeeld moeten vluchten vanwege hun literaire activiteiten. Ook houdt het bij welke schrijvers bedreigd worden.

Het lezen van verboden boeken geeft al een belangrijk signaal af, net als het uitspreken van je steun voor deze boeken.

• De American Library Association organiseert al sinds 2000 de Banned Books Week, de inspiratiebron voor onze Week van het Verboden Boek. Op hun website vind je veel meer informatie over de Amerikaanse situatie, met onder meer een top-10 van meest verbannen boeken.
• In Estland is een Banned Books Museum dat verboden boeken van over de hele wereld verzamelt.
• Deze Wikipedia-pagina biedt een goed overzicht van wereldwijd verboden boeken.
• Je kunt je bibliotheek een Book Sanctuary oftewel een boekenschuilplaats maken.

Dit is het eerste jaar dat we dit in Nederland doen, dus wie weet? Laat het ons weten via David Rozema.